Postoji više vrsta smještaja. Razlikuju se po vremenskoj odrednici korišćenja usluge u kontinuitetu i po vrsti pružaoca usluge. Po Zakonu o socijalnoj i dječjoj zaštiti usluge smještaja podrazumijevaju boravak korisnika: na porodičnom smještaju-hraniteljstvu, porodičnom smještaju, u ustanovi, u prihvatilištu – skloništu i u drugim vrstama smještaja.
Usluge smještaja mogu se koristiti privremeno, povremeno i dugotrajno.
SMJEŠTAJ U USTANOVU
Smještaj u ustanovu decenijama je bio najrasprostranjenija, često i jedina usluga socijalne i dječje zaštite koja je pružana daleko najvećem procentu korisnika. Usvajanjem brojnih međunarodnih akata koji se odnose na poštovanje ljudskih prava, a posebno OSI, Crna Gora se obavezala na sprovođenje mjera i aktivnosti koje će doprinijeti deinstitucionalizaciji korisnika. I pored brojnih reformi i insistiranjem na pružanju podrške u lokalnoj zajednici i razvojem različitih usluga koje trebaju da pruže adekvatniji odgovor na potrebe korisnika, usluga smještaja u ustanovu je i dalje zadržala značajnu ulogu u sistemu socijalne i dječje zaštite. U odnosu na raniji period, primjetno je da su neke od institucija, u kojima su smještene osobe s različitim vrstama invalidnosti, prošle kroz značajne reforme u svom sadržaju i sada su sve više otvorene prema zajednici. Međutim, to još uvijek nije umanjilo njihov dominantan i često jedini izbor institucionalizacije.
Zakon o socijalnoj i dječjoj zaštiti propisuje da pravo na uslugu smještaja mogu ostvariti odrasla i stara lica odnosno djeca i mladi. S druge strane, djetetu koje je mlađe od tri godine ne obezbjeđuje se smještaj u ustanovu, izuzev kada za to postoje naročito opravdani razlozi, a uz prethodnu saglasnost nadležnog organa državne uprave.
Smještaj u ustanovu obezbjeđuje se:
– „odraslom ili starom licu s invaliditetom,
– odraslom ili starom licu koje je žrtva zanemarivanja, zlostavljanja, eksploatacije i nasilja u porodici ili kod kojeg postoji opasnost da će postati žrtva,
– odraslom ili starom licu koje je beskućnik,
– starom licu kojem se ne može obezbijediti ili nije u njegovom najboljem interesu ostanak u porodici,
– trudnici,
– samohranom roditelju s djetetom do navršene treće godine života,
– djetetu bez roditeljskog staranja,
– djetetu čiji je razvoj ometen porodičnim prilikama,
– djetetu sa smetnjama u razvoju i
– djetetu s poremećajima u ponašanju.“
U sistemu socijalne i dječje zaštite usluga smještaja u ustanovu namijenjena je odraslim i starim korisnicima kojima je neophodna zaštita i podrška za život u bezbjednom okruženju, kao i podrška za održanje ili unapređenje kvaliteta života. Takođe, smještaj u ustanovu se obezbjeđuje djeci i mladima radi pripreme povratka u biološku porodicu, pružanja usluge porodičnog smještaja-hraniteljstva odnosno pripreme za samostalan život. Uslugu smještaja mogu koristiti i sve osobe kojima je usljed posebnih okolnosti i socijalnog rizika potreban odgovarajući oblik socijalne zaštite koji se može pružiti smještajem u ustanovu. Pored navedenih korisnika, uslugu smještaja u ustanovu socijalne i dječje zaštite može koristiti maloljetno lice kojem je rješenjem suda određena mjera upućivanja u vaspitnu ustanovu nezavodskog tipa.
Pružaoc usluge smještaja mora da ispuni odgovarajuće standarde kako bi obavljao navedenu djelatnost. Ti standardi se odnose na:
– odgovarajući stambeni prostor,
– materijalne uslove,
– smještaj u skladu s polom korisnika odnosno uzrastom kada su djeca korisnici usluge,
– ishrana i dostupnosti zdravstvenih usluga,
– održavanje lične higijene i higijene prostora,
– sigurno okruženje i
– razvoj potencijala i osnaživanje korisnika.
U skladu s posebnim karakteristikama ciljne grupe, pružalac usluge smještaja djece i mladih mora dodatno da ispuni uslove koji se odnose na:
– zadovoljavanje vaspitnih i obrazovnih potreba,
– identitet djeteta i
– pripremu za samostalan život.
Pružalac usluge smještaja odraslih i starih lica, pored navedenih zahtjeva, mora da obezbijedi izolaciju preminulih korisnika.
Usluga smještaja u ustanovu bi trebala da bude alternativa svim uslugama koje obezbjeđuju boravak, funkcionisanje i sudjelovanje korisnika u njihovoj zajednici. Takođe, smještaj u ustanovu bi trebao da bude krajnja mogućnost gdje bi se osigurala podrška i bezbjedno okruženje za korisnike. To se naročito odnosi na smještaj djece u ustanovu, kada CSR ustanovi da se ne može obezbijediti ostanak djeteta u porodici, kroz pružanje podrške porodici, odnosno ne može se obezbijediti porodični smještaj-hraniteljstvo, odnosno nije u najboljem interesu djeteta.
Međutim, nerazvijanjem usluga za život u zajednici, koje su definisane zakonom, kao i drugim uslugama koje bi mogle osigurati boravak i funkcionisanje u zajednici, korisnici se najčešće smještaju u neku od ustanova socijalne i dječje zaštite. Kada su u pitanju odrasle i stare osobe, koje imaju neku vrstu invaliditeta ili bolesti, zbog čega ne mogu samostalno da funkcionišu u svom okruženju, njihov „izbor“ (uz svu potrebnu dokumentaciju neophodna je slobodno izražena volja korisnika da želi da se smjesti u ustanovu), a često i jedina mogućnost je smještaj u domu starih.
Promjenom težnje sa tradicionalne brige porodice o svom članu kojem je potrebna pomoć i podrška, na institucionalni vid zbrinjavanja, dovelo je do sve većeg ulaganja države u razvoj institucija za kolektivni smještaj, uprkos obaveznosti koju joj nameće UN Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom da sprovodi mjere i aktivnosti koje vode ka deinstitucionalnosti. Da su korisnici „navikli“ da postoji jedina usluga od strane države – smještaj u ustanovu, govori i činjenica da je 91,2% ispitanika bio prije za smještaj u ustanovu u odnosu na porodični smještaj. Kao glavne razloge za to navode adekvatnu medicinsku njegu i brigu, redovne obroke i dobar smještaj.
Kao dobre strane smještanja u dom starih ističu i druženje sa svojim vršnjacima. Postoje i oni korisnici koji ne žele da budu „teret“ članovima svoje porodice. Oko polovine ispitanih korisnika usluge pomoć u kući (49,7 %) i nešto više od polovine korisnika dnevnog boravka (53.4%) su ocijenili smještaj u ustanovu kao najprihvatljiviji oblik smještaja. Takođe, o promociji i nerazvijanju usluga govori podatak da 57.9% korisnika smještenih u domu starih nije bilo upoznato sa postojanjem usluge porodičnog smještaja. Sem promocije i ulaganja u dnevne centre/boravke, za koje se smatra da predstavljaju jedan vidi institucionalizacije, država slabo ili nikako promoviše i ulaže u druge usluge podrške za život u zajednici, zbog čega veliki dio korisnika smatra i vjeruje da je smještaj u ustanovu za njih najadekvatnije rješenje.
Dalje, da država ne razumije ili neće da razumije potrebu i pravo svakog pojedinca da bude ravnopravan član svoje zajednice, posebno se ogleda u njenom odnosu prema licima koji imaju intelektualni ili mentalni invaliditet. Za njih naročito nisu razvijene usluge podrške za život u zajednici. Iako nemamo zvanične podatke, utisak je da je najveći broj od ukupno smještenih u institucijama socijalne i dječje zaštite i zdravstvenim institucijama su osobe s psihosocijalnim i intelektualnim invaliditetom.
Veliki procenat njih je trajno smješten u tim institucijama. Iako je Komitet o pravima OSI još 2017. godine posebnu pažnju posvetio problemu institucionalizacije i uputio niz preporuka koje bi doprinijele deinstitucionalizaciji, država je i dalje nastavila da ulaže sredstva u institucije kao što je to slučaj sa JU Zavod „Komanski most“ u Podgorici.
Još drastičniji primjer „insistiranja“ na institucionalizaciju je Specijalna bolnica za psihijatriju „Dobrota“ u Kotoru, gdje država ne preduzima ništa za izmještanje iz ustanove u porodicu ili zajednicu određeni broj korisnika koji se nalaze na hospitalizaciji više godina, a kojima nije izrečena sudska mjera po osnovu izvršenog krivičnog djela i mogli bi uz odgovarajuću podršku i redovno ambulantno liječenje i kontrole dobro funkcionisati u svojoj zajednici.
S druge strane, postoji i veliki broj „povratnika“, što samo po sebi ne mora da znači „težinu oboljenja, već i nedovoljnu pripremljenost korisnika za izlazak, nedovoljnu ili neadekvatnu podršku porodice, nedovoljne ili neadekvatne usluge podrške, kao i nedovoljnu i neadekvatnu saradnju i koordinaciju između CSR i Specijalne bolnice za psihijatriju „Dobrota“ Kotor.
Kada su u pitanju djeca, Zakon predviđa da je CSR dužan da smještaj djeteta u ustanovu preispituje najmanje jednom u šest mjeseci. S obzirom da se veoma mali broj djece nakon smještaja u ustanovu ubrzo izmješta iz iste u svoju biološku ili hraniteljsku/ usvojiteljsku porodicu, postavlja se pitanje koliko se zaista preispituje smještaj djece u ustanovu u predviđenom vremenskom roku? To se naročito odnosi na djecu s invaliditetom, koja se najčešće, kada prestane osnov smještaja u određenoj instituciji, premještaju u drugu instituciju. Ne promoviše se dovoljno usluga porodičnog smještaja/hraniteljstva i porodičnog smještaja, a pružaoci usluge su, utisak je, više zainteresovani za djecu bez invaliditeta. Za smještaj djece i mladih u ustanove socijalne i dječje zaštite CSR donosi rješenje o smještaju. U nekim situacijama rješenju o smještaju prethodi postupak lišenja poslovne sposobnosti, čime se korisnici dodatno diskriminišu i direktno krše načela i obaveze iz Konvencije, i gubi se ili značajno umanjuje mogućnost življenja, funkcionisanja i ravnopravnog djelovanja u zajednici.
Da se društveni aspekt, odnosno invaliditet ne razmatra prilikom ostvarivanja prava na smještaj, već samo lični aspekt, odnosno invalidnost (oštećenje), te da se pravima ne pristupa s aspekta modela zasnovanog na ljudskim pravima, već funkcionalnog modela pristupa invaliditetu, pokazuju i normativni propisi koji nalažu da se pravo na dodatak za njegu i pomoć, kao i pravo na ličnu invalidninu obustavljaju ukoliko država pokriva troškove smještaja u ustanovi, dužeg od dva mjeseca.
Smještaj u ustanovu ima svoje pozitivne strane, kao što su: sigurno okruženje, redovna ishrana, medicinska briga, stručna podrška, samopodrška i uzajamna podrška među korisnicima, kao i druženje.
Ustanove su važne kao dio socijalne i dječje zaštite, koje su neophodne u nekim životnim okolnostima kada druge usluge nijesu dovoljne i nijesu adekvatne za zaštitu konkretnih korisnika u konkretnim situacijama. Takođe, ustanove bi trebalo da budu trenutno rješenje za prevazilaženje nepovoljnih životnih situacija (ovdje prije svega mislimo na osobe s invaliditetom, naročito na djecu i mlade), a ne stalan smještaj, kao što je to najčešće slučaj u Crnoj Gori.
Tekst je kreiran u okviru projekta: “Jednakošću do dostojanstvenog života OSI u Crnoj Gori“, koji sprovodi Savez slijepih Crne Gore u partnerstvu sa Udruženjem za podršku osobama sa invaliditetom Bijelo Polje, a finansira Evropska unija kroz podršku za civilno društvo (CSF) i Ministarstvo javne uprave, digitalnog društva i medija Crne Gore.
S poštovanjem,
SAVEZ SLIJEPIH CRNE GORE
Ul. Njegoševa br.6, 81000 Podgorica
Tel: +382 (0)20 665 368, fax: +382 (0)20 665 377
E mail: savezslijepihcg@gmail.com
http://www.ss-cg.org/ , http://www.zaposliosi.me/
